ΤΠΣ ΔΗΜΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ

Οικισμός «Σταμάτα - Σπάτα - Παλαιά Σταμάτα» και «άτυπες οικιστικές συγκεντρώσεις»

Ο χαρακτηρισμός του οικισμού «Σταμάτα - Σπάτα - Παλαιά Σταμάτα» ως «άτυπης οικιστικής συγκέντρωσης» και ιδίως η χρήση του όρου «άτυπη» είναι το λιγότερο ατυχής και ανακριβής. Θα μπορούσα να προσθέσω ότι είναι δυσφημιστική και υβριστική για τους κατοίκους και ιδιοκτήτες του οικισμού. Στα εναλλακτικά σενάρια της μελέτης του Τοπικού Πολεοδομικού Σχεδίου του Δήμου Διονύσου, ουσιαστικά ο οικισμός βαφτίζεται άτυπος οικισμός (informal settlement) με απόλυτα ατεκμηρίωτο και αυθαίρετο τρόπο. Η έννοια αυτή εισάγεται βέβαια, χωρίς την απαραίτητη επεξήγηση, στις προδιαγραφές των ΤΠΣ του 2021 (ΦΕΚ 3545Β/2021, παρ. Α3.1.3), αφήνοντας έτσι ελεύθερη την παραπειστική ερμηνεία της. Όπως θα εξηγήσω στην συνέχεια, ο αναγνώστης των εναλλακτικών σεναρίων μένει με την εντύπωση ότι οι ιδιοκτήτες γης και κτηρίων της περιοχής είναι καταπατητές και παραβάτες του νόμου, ενώ οι ιδιοκτησίες τους προέρχονται από καθόλα νόμιμες κατατμήσεις, κυρωμένες με πράξεις της αρμόδιας κρατικής διοίκησης. Οι κατατμήσεις αφορούσαν πρώην τσιφλίκια της οικογένειας Ηλιόπουλου, όπως αναλυτικά έχει τεκμηριώσει η Φωτεινή Τούντα, σε ερευνητική εργασία της (βλ. Τούντα, Φ. (1998). Γαιοκτησία, οικιστική επέκταση και αποδάσωση στην Αττική: Η περίπτωση του δασοκτήματος Σταμάτας-Διονύσου. Διδακτορική διατριβή. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών (didaktorika.gr)).

Στην διεθνή και Ελληνική βιβλιογραφία οι αναφορές σε «άτυπους οικισμούς» (informal settlements) παραπέμπουν σε κάτι τελείως διαφορετικό, δηλ. σε καταπατημένες περιοχές από παράνομους καταπατητές (squatters). Σε παγκόσμια κλίμακα, οι άτυποι οικισμοί είναι κυρίως ένα τριτοκοσμικό φαινόμενο. Στην περίπτωση αυτή, οι «οικιστές» είναι άκληροι, άστεγοι, εσωτερικοί μετανάστες που ακόμη και σήμερα καταλαμβάνουν αστικές περιοχές για να εγκατασταθούν και να αναζητήσουν εργασία (βλ. Mumtaz, B. (2023). Managing urbanisation in Pakistan. Friday Times, Pakistan, 19.1.2023 <thefridaytimes.com>). Όποιος επιθυμεί να διαπιστώσει τι εννοούν οι διεθνείς οργανισμοί με τον όρο informal settlement, δεν έχει παρά να καταφύγει σε σχετικές πηγές στο διαδίκτυο (βλ. United Nations Habitat / Urban indicators database (2024). Housing, slums and informal settlements· και World Economic Forum (2023). Equity, diversity and inclusion / Informal settlements are growing worldwide). Στις συνθήκες του Τρίτου Κόσμου, του λεγόμενου Global South, αναφέρεται η αείμνηστη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αιγαίου Ελένη Μπριασούλη. Ο άτυπος σχεδιασμός (informal planning) δεν είναι θεσμοθετημένος, αλλά δεν παύει να παράγει προσχεδιασμένα αποτελέσματα. Ο άτυπος σχεδιασμός, επισημαίνει η ίδια, εξελίσσεται παράλληλα και αναμιγνύεται με τον τυπικό σχεδιασμό, καθορίζοντας το πλαίσιο του επίσημου σχεδιασμό. Σε όλη την παλιότερη βιβλιογραφία των αστικών σπουδών, συνδέεται με τον Τρίτο Κόσμο, αλλά παραμένει, σε διάφορες εκδοχές, χαρακτηριστικό της θεωρίας του Νότου (βλ. Briassoulis, H. (1997). How the others plan: Exploring the shape and forms of informal planning. Journal of Planning Education and Research, 17, 105-117).

Βέβαια, και στην Ελλάδα υπήρξαν φαινόμενα κατάληψης γης για εγκατάσταση από βίαια εκτοπισμένους πρόσφυγες, όπως στον Μεσοπόλεμο μετά την Μικρασιατική Καταστροφή. Την εποχή εκείνη, γράφει η Λίλα Λεοντίδου, καθηγήτρια στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο, αλλά παλιότερα και αυτή στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, «τους πρώτους μήνες μετά την άφιξη τους, οι πρόσφυγες δεν καταλαμβάνουν απλώς γη, αλλά εγκαθίστανται όπου μπορούν … Παράγκες ξεφυτρώνουν σε πλατείες, στις κοίτες του Κηφισού και Ιλισού, κοντά σ’ εργατικές συνοικίες, και στις παρυφές της πόλης. Τα κενά οικόπεδα των αστικών κέντρων γεμίζουν σκηνές από τσουβαλόπανο και αυτοσχέδιες κατασκευές, ξύλινες ή τενεκεδένιες, τα άδεια σπίτια καταλαμβάνονται, τα πολιτιστικά κτίρια αλλάζουν χρήση» (βλ. Λεοντίδου, Λ. (2001). Πόλεις της σιωπής: Εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 151-156).

Η έννοια του άτυπου οικισμού παραπέμπει στον άτυπο τομέα της οικονομίας. Όπως γράφουν τρεις ακόμη καθηγήτριες, αυτή τη φορά του Ε.Μ. Πολυτεχνείου, οι Μ. Μαντουβάλου, Μ. Μαυρίδου και Ντ. Βαΐου, στην θεωρία της οικονομικής ανάπτυξης, ιδίως σε σχέση με τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, η έννοια του λεγόμενου informal sector της οικονομίας έχει αποκτήσει μεγάλη διάδοση. Πρόκειται για τον «άτυπο τομέα» στον οποίο ανθούν δραστηριότητες που λειτουργούν χωρίς νόμιμη άδεια, φοροδιαφεύγουν και στηρίζονται σε παράνομες μορφές απασχόλησης. Ουσιαστικά δεν είναι άλλος από την γνωστή σε όλους παραοικονομία. Το μοντέλο του «άτυπου τομέα της οικονομίας», που κυριάρχησε στην ελληνική κοινωνία, ευνόησε τον επικρατέστερο τρόπο χωρικής ανάπτυξης, δηλαδή της ανεξέλεγκτης χρήσης της γης σε περιοχές αστικές και περιαστικές και της ανυπαρξίας υποδομών, χάρη βέβαια και στην ανοχή της κεντρικής και τοπικής διοίκησης (βλ. Mantouvalou, M., Mavridou, M., & Vaiou, D. (1995). Informal activities and micro-landownership vs planning in Greece: Local specificities in a unifying Europe. In: Aegean, Seminars of the (1995), Geographies of integration, geographies of inequality in Europe after Maastricht. 1993 Syros seminar. Athens and Thessaloniki, 176-192).

Το αβίαστο συμπέρασμα είναι ότι ο οικισμός «Σταμάτα - Σπάτα - Παλαιά Σταμάτα» δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με τα φαινόμενα που περιγράφηκαν παραπάνω. Πρόκειται για οικισμό προϋφιστάμενο του 1923, και όχι για «άτυπη οικιστική συγκέντρωση». Ελπίζεται ότι οι μελετητές του ΤΠΣ του Δήμου Διονύσου, ο ίδιος ο Δήμος. και εντέλει το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας θα αναγνωρίσουν το λάθος.

Λουδοβίκος Βασενχόβεν
Ομότιμος Καθηγητής Πολεοδομίας και Χωροταξίας Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου
22 Οκτωβρίου 2024