ΤΠΣ ΔΗΜΟΥ ΤΗΝΟΥ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ - ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ - ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ
Το σκεπτικό: Η Τήνος, το κατά τον Καστοριάδη «χειροποίητο νησί», είναι το αποτέλεσμα ανθρώπινου μόχθου χιλιετιών. Το τοπίο της χαρακτηρίζεται από αγροτικά κτίσματα και αγροτικές κατασκευές: περιστεριώνες και μύλους, πεζούλες, μονοπάτια, αλώνια, αχυρώνες, στάβλους, αγροικίες κ.ο.κ.. Την Τήνο κοσμούν περισσότερα από 500 χιλιόμετρα μονοπατιών, περίπου χίλιοι περιστεριώνες, ενώ τα «κελιά» (σταβλάκια, αποθήκες, αγροτικές κατοικίες) πιθανότατα ξεπερνούν κατά πολύ τις 50.000. Κάποια από αυτά είναι αριστουργήματα λαϊκής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και μαστοριάς. Κάποια είναι παμπάλαια, κάποια υπεραιωνόβια – μνημεία.
Η αξία των δημιουργημάτων αυτών είναι όχι μόνο πολιτιστική, αλλά και περιβαλλοντική: οι αναβαθμίδες αποτελούν άμυνα απέναντι στην κλιματική αλλαγή, καθώς προστατεύουν αποτελεσματικότατα από τη διάβρωση του εδάφους, την ερημοποίηση, τις πλημμύρες, και επιπλέον δημιουργούν μικροκλίματα, που ευνοούν τη βιοποικιλότητα χλωρίδας και πανίδας. Η αξία των δημιουργημάτων αυτών, ξερολιθικών και μη, είναι επίσης οικονομική, μιας και συνιστούν ένα Πολιτισμικό Τοπίο κυριολεκτικά μοναδικό, που διαφοροποιεί την Τήνο από άλλους τουριστικούς προορισμούς ήλιου και θάλασσας, και προσελκύει επισκέπτες υψηλού μορφωτικού και οικονομικού επιπέδου. Επίσης, αποτελεί τη βάση επάνω στην οποία μπορεί να στηριχτεί ένα μοντέλο ήπιου, βιώσιμου τουρισμού.
Θεωρούμε ιδιαιτέρως κρίσιμο τα να γίνει το Πολιτισμικό Τοπίο του νησιού σεβαστό στο σύνολό του και να προστατευτεί στο πλαίσιο του νέου Τοπικού Πολεοδομικού Σχεδίου. Αισθανόμαστε επίσης χρέος να προστατεύσουμε αυτό τον πολιτισμικό πλούτο και αυτή την πολιτιστική ταυτότητα, τόσο απέναντι στον μόχθο των προηγούμενων γενιών, όσο και απέναντι στις επόμενες.
Ο Σύλλογός μας:
Έχουμε εργαστεί εντατικά τα τελευταία δύο χρόνια για την ευαισθητοποίηση των κατοίκων και επισκεπτών της Τήνου σχετικά με την πολιτιστική περιβαλλοντική, αλλά και οικονομική, ως πόλου τουριστικής έλξης, αξία των ξερολιθικών κτισμάτων και κατασκευών που συνιστούν το ιδιαίτερο, «χειροποίητο» τοπίο της. Επίσης, επισημάναμε ότι πολλές από τις κατασκευές αυτές είναι κατά τον νόμο αρχαία μνημεία (οι προ του 1830), ενώ όλες σχεδόν μπορούν να κηρυχτούν νεώτερα μνημεία, δεδομένου ότι είναι υπεραιωνόβιες.
Έχουμε εκδόσει Πρακτικά επιστημονικής διημερίδας που διοργανώσαμε με θέμα τα «Αγροτικά μνημεία της Τήνου» και έχουμε υπό έκδοση παιδικό εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας, που εκδίδεται με χρηματοδότηση του Υπουργείου Πολιτισμού και θα διανεμηθεί στα σχολεία των Κυκλάδων.
Έχουμε συνεργαστεί με πολλά σχολεία του νησιού, ενώ επίκειται συνεργασία μας με όλες τις σχολικές μονάδες, υπό την Αιγίδα του Δήμου και του Υπουργείου Πολιτισμού, στο πλαίσιο ενός «Έτους Ξερολιθιάς 2025-2026» που ετοιμάζουμε στην Τήνο. Επίσης συμμετέχουμε στην Ομάδα Εργασίας που μελετά τη δομή και το πρόγραμμα σπουδών της πιστοποιημένης Σχολής Ξερολιθιάς και Παραδοσιακής Δόμησης, με τη μορφή εργαστηρίων σε πέντε νησιά του Αιγαίου, που θα αρχίσει τη λειτουργία της μέσα στο 2025.
Μας απασχολεί τόσο η διαφύλαξη της παραδοσιακής τέχνης της ξερολιθικής δόμησης, που έχει εγγραφεί στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας, όσο και η προστασία των δημιουργημάτων της.
Τα ξερολιθικά κτίσματα και κατασκευές στην Τήνο συνθέτουν το Πολιτισμικό Τοπίο του νησιού, χωρίς υπερβολή στο σύνολό του, δεδομένου ότι το νησί είναι αναβαθμιδωμένο απ´ άκρου σ´ άκρο και φιλοξενεί πολλές δεκάδες χιλιάδες αγροτικά κτίσματα και κατασκευές (μονοπάτια, στάβλους για μικρά και μεγάλα ζώα, αποθήκες, αλώνια κ.ο.κ.). Τα δημιουργήματα αυτά προστατεύονται ήδη από τη Σύμβαση για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ενώ το τοπίο το οποίο συνθέτουν προστατεύεται από τη Σύμβαση για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ευρώπης και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο. Οι Συμβάσεις αυτές έχουν κυρωθεί από το ελληνικό κράτος και ως εκ τούτου αποτελούν νόμους του. Συνεπώς, δεν υπάρχει νομικό περιθώριο για καταστροφή ή αλλοίωση των κτισμάτων και κατασκευών που συνθέτουν το τοπίο της Τήνου και αποτελούν αντικείμενα των ως ανωτέρω Συμβάσεων.
Αυτή η πολιτιστική κληρονομιά της Τήνου προστατεύεται και από το εν ισχύ Χωροταξικό. Συγκεκριμένα, στο άρθρο 4 παρ. 22 ορίζεται: «Πάντως η αρχιτεκτονική σύνθεση πρέπει…να μην καταστρέφει τα χαρακτηριστικά στοιχεία του τοπίου, τόσο τα φυσικά (βραχώδεις εξάρσεις κ.λ.π.) όσο και τα ανθρωπογενή (πεζούλες, ξερολιθιές, μονοπάτια, βρύσες κ.λ.π.) στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής». Η προστασία αυτή πρέπει γίνει πιο σαφής και να ενισχυθεί.
Αλληλένδετο με τα παραπάνω είναι και το θέμα της διαχείρισης των υδάτινων πόρων· πιο συγκεκριμένα της διενέργειας γεωτρήσεων, προκειμένου να εξυπηρετηθούν παραθεριστικές κατοικίες εκτός οικισμών, καθώς και το ζήτημα των κολυμβητικών δεξαμενών, οι οποίες όχι μόνο συνεπάγονται μεγάλη κατανάλωση νερού, αλλά και δεν αρμόζουν στο Πολιτισμικό Τοπίο του νησιού.
Τι προτείνουμε
Θεωρούμε ιδιαιτέρως κρίσιμο να περιληφθούν στο νέο Τοπικό Πολεοδομικό Σχέδιο σαφείς προβλέψεις για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς τόσο στην ύπαιθρο όσο και στους παραδοσιακούς οικισμούς. Προτείνουμε τα εξής:
1) Για τους περιστεριώνες και τους μύλους, που είναι κηρυγμένοι μνημεία και συνεπώς δεν επιτρέπεται αλλαγή χρήσης και παρεμβάσεις χωρίς την άδεια του Υπουργείου Πολιτισμού: α) απόσταση από όμορα υπό ανέγερση κτίρια τουλάχιστον 1 1/2 φορά το ύψος του μνημείου εντός οικισμού, και τουλάχιστον 3 φορές το ύψος του μνημείου εφόσον βρίσκεται εκτός οικισμού. β) η συντήρησή τους να γίνεται μόνο με παραδοσιακά υλικά και τεχνικές. Θα αποτελέσει ακριβώς το αντικείμενο της υπό ίδρυσης Σχολής ή Σχολών (βλ. πιο πάνω).
2) Απαγόρευση των κολυμβητικών δεξαμενών, καθώς δεν συνάδουν διόλου με τους υδάτινους πόρους, τον πολιτισμό και το τοπίο των Κυκλάδων. Σε κάθε περίπτωση, απαγόρευση των κολυμβητικών δεξαμενών εντός των παραδοσιακών οικισμών και σε ακτίνα 500 μ. από τα όριά τους. Απαγόρευση ιδιωτικών γεωτρήσεων, καθώς εξαντλούν τους υδροφόρους ορίζοντες σε μεγάλη ακτίνα γύρω τους.
3) Ιδιαίτερη σημασία έχει να αναφέρονται ρητά στο Τοπικό Πολεοδομικό Σχέδιο τα αγροτικά κτίσματα και κατασκευές, ξερολιθικά και μη, που, όπως προαναφέρθηκε, συνθέτουν το Πολιτισμικό Τοπίο του νησιού και προστατεύονται από διεθνείς συνθήκες, από το ισχύον Χωροταξικό, αλλά και -στη μεγάλη πλειονότητά τους- από τον αρχαιολογικό νόμο. Αγροτικά κτίσματα είναι οι «κατοικιές» (αγροικίες), τα «κελιά» (στάβλοι, αποθήκες, αχυρώνες), οι περιστεριώνες, ανεμόμυλοι, νερόμυλοι• αγροτικές κατασκευές είναι, λόγου χάρη, τα αλώνια, οι υνταγοί (κανάλια), τα πατητήρια, οι περιφράξεις, οι πεζούλες, τα μονοπάτια.
[Η πρακτική σήμερα είναι η εξής: τα αγροτικά κτίσματα, με προσχηματική Άδεια Μικρής Κλίμακας για επισκευή, γκρεμίζονται και χτίζονται εκ νέου, με σύγχρονα υλικά και ανάρμοστα μεγάλα ανοίγματα, ύψος και εμβαδόν. Συχνά, στο πλαίσιο αυτών των «επαναχρήσεων», στάβλοι και αποθήκες βαφτίζονται αγροικίες, προκειμένου να δομηθούν γήπεδα μη άρτια και μη οικοδομήσιμα• διανοίγονται παράνομες οδοί και καταστρέφονται παραδοσιακές αγροτικές οδοί/μονοπάτια• τα νέα κτίσματα εσχάτως συνοδεύονται και από κολυμβητικές δεξαμενές, παράλληλα με ακαλαίσθητες δεξαμενές νερού σε κοινή θέα, φωτοβολταϊκά, εγκαταστάσεις ηλεκτροδότησης, σε περιοχές μέχρι τώρα ανέγγιχτες. Με αυτό τον τρόπο χάνονται διά παντός όλο και περισσότερα κτίσματα, με ταχύτατους ρυθμούς, και αλλοιώνεται το Πολιτισμικό Τοπίο στο σύνολό του.]
Επειδή η Τήνος διαθέτει πολλές δεκάδες χιλιάδες αγροτικά κτίσματα (ενδεικτικά: έχουν καταμετρηθεί σχεδόν χίλιοι περιστεριώνες), η μετατροπή των οποίων σε κατοικίες, μαζί και με τα συνοδά έργα, συνεπάγεται ριζική αλλοίωση του Πολιτισμικού Τοπίου, ζητάμε την προστασία των παραδοσιακών αγροτικών κτισμάτων, στο σύνολό τους, ξερολιθικών και μη. Συγκεκριμένα ζητάμε να απαγορεύεται η κατεδάφιση, η κάθε είδους καταστροφή ή αλλοίωση, και «επανάχρηση» των παραδοσιακών κτισμάτων και κατασκευών που απαντώνται στην ύπαιθρο, μέχρις ότου υπάρξουν επιστημονικά δεδομένα και δημιουργηθεί ένα πρότυπο αξιοποίησης αυτής της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Συγκεκριμένα, μέχρις ότου:
α) ολοκληρωθεί η επιστημονική καταγραφή και αποτύπωσή τους, προκειμένου ι) να διακριθούν οι παραδοσιακές αγροικίες από τα βοηθητικά κτίσματα (στάβλοι, αποθηκευτικά κτίσματα), ιι) να χαρακτηριστούν ως μνημεία, αρχαία ή νεώτερα, όσα κτίσματα πληρούν τις προϋποθέσεις (παλαιότητα, πολιτιστική αξία), ιιι) να υπάρξουν ακριβή δεδομένα, ώστε να εξεταστούν πιθανοί τρόποι αξιοποίησης των κτισμάτων που δεν εμπίπτουν στην προηγούμενη κατηγορία, καθώς και οι συνέπειες των πιθανών τρόπων αξιοποίησης στο Πολιτισμικό Τοπίο του νησιού στο σύνολό του. Ήδη, στο πλαίσιο του Δικτύου για Βιώσιμες Κυκλάδες, ξεκινάει σχετική προσπάθεια, στην οποία συμμετέχει μέλος του Συλλόγου μας και, μεταξύ άλλων, η κα Ελισσάβετ Παπαζώη (τέως Υφυπουργός Περιβάλλοντος και Υπουργός Πολιτισμού) και η Δρ. Κατερίνα Κανακάρη, η οποία κατέγραψε στο σύνολό τους τα αγροτικά κτίσματα της Αμοργού, αποτυπώνοντας τα σημαντικότερα από αυτά•
β) υπάρξει επιστημονική μελέτη και συναίνεση σχετικά με τους σωστούς τρόπους αξοποίησής τους (πιθανή αφαίρεση του εμβαδού τους από την επιτρεπόμενη δόμηση, συντήρηση/ επισκευή/αλλαγή χρήσης με παραδοσιακά υλικά, διατήρηση των διαστάσεων των ανοιγμάτων κ.ο.κ.). Είμαστε σε συνεννόηση με το διακεκριμένο φορέα παραδοσιακής δόμησης «Το Μπουλούκι» και πρόκειται να έρθουμε άμεσα σε επικοινωνία με το ΕΚΠΑ, προκειμένου να διερευνηθούν βιώσιμοι τρόποι επανάχρησης και αντιμετώπισης των προβλημάτων που δημιουργούν τα συνοδά έργα•
γ) προβλεφθούν τρόποι ελέγχου της δόμησής τους. Τα κτίσματα αυτά βρίσκονται σε κάθε γωνιά του νησιού, ακόμη και στις πιο απόμερες και ανέγγιχτες περιοχές, οι οποίες κατεξοχήν πρέπει να προστατευτούν. Ιδανικά, θα έπρεπε να υπάρχει τμήμα στην Υπηρεσία Δόμησης, το οποίο, σε συνεργασία με αναγνωρισμένο φορέα Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, όπως είναι ο Σύλλογός μας, ή/και με τη συνδρομή φορέα της ανώτατης εκπαίδευσης, θα ασχολούνταν αποκλειστικά με αυτό το ζήτημα, μιας και αφορά ολόκληρη την έκταση του νησιού εκτός ορίων οικισμών (η Σύμβαση για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς προβλέπει συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στη διαχείριση της κληρονομιάς αυτής)•
δ) να τεθεί/ούν σε λειτουργία η/οι προαναφερθείσα/ες Σχολή/ές Ξερολιθιάς και Παραδοσιακής Δόμησης, προκειμένου να υπάρχουν ειδικευμένοι τεχνίτες για τη σωστή αξιοποίηση των κτισμάτων.
4) Να επιτρέπεται η εκτός σχεδίου δόμηση μόνο για κύρια κατοικία μόνιμων κατοίκων της Τήνου.
5) Στην περίπτωση που κατασκευάζεται και νέο κτίσμα σε γήπεδο όπου βρίσκεται παραδοσιακό κτίσμα ή κατασκευή επιβάλλεται υποχρεωτικά απόσταση, η οποία πρέπει να οριστεί (είμαστε στο στάδιο της συζήτησης με ειδικούς).
6) Οι περιτοιχίσεις των γηπέδων και οι τοίχοι αντιστήριξης στις πεζούλες να κατασκευάζονται αποκλειστικά από ξερολιθιά.
7) Να μην επιτρέπεται, ρητά, η εκτέλεση έργων μετατροπής των παραδοσιακών οδών διασύνδεσης των περιοχών του νησιού (καλντερίμια) ή τμημάτων τους σε οδούς εξυπηρέτησης τροχοφόρων.
8) Να επιβάλλεται η διατήρηση και αποκατάσταση των λιθόστρωτων δρόμων, πλατειών και σκαλοπατιών, επαναλαμβάνοντας τον τύπο της λιθόστρωσης και το μέγεθος των λίθων
9) Ευχής έργο θα ήταν στους παραδοσιακούς οικισμούς οι αναπαλαιώσεις και επισκευές να γίνονται με παραδοσιακά υλικά, από ειδικευμένους τεχνίτες, όπως θα είναι οι απόφοιτοι των Σχολών που ιδρύονται.
10) Να κηρυχθεί η Τήνος τόπος φυσικού κάλλους, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 3 του Ν. 2931/2000, με σκοπό την αποτελεσματική προστασία, ανάδειξη και διαφύλαξη του φυσικού περιβάλλοντος του νησιού.
11) Απόλυτη προστασία των περιοχών που χαρακτηρίζονται από γρανιτικούς σχηματισμούς (περιοχή Βωλάξ, Φαλατάδου). Αποτελούν γεωλογικό μνημείο παγκόσμιας εμβέλειας, που τα τελευταία χρόνια αλλοιώνεται/καταστρέφεται ραγδαία λόγω εκβραχισμών που οφείλονται σε (μη βιώσιμες) οινοποιητικές και τουριστικές δραστηριότητες.
Επανερχόμαστε στο ότι έχουμε ήδη ξεκινήσει, με τη στήριξη της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού, τη διαδικασία ίδρυσης πιστοποιημένης Σχολής τεχνιτών Ξερολιθιάς και Παραδοσιακής Δόμησης στις Κυκλάδες. Θα έχει τη μορφή εργαστηρίων σε διάφορα νησιά, καθώς και σεμιναρίων και θεωρητικών μαθημάτων δια ζώσης και ψηφιακών. Τα πρώτα μαθήματα ξεκινάνε φέτος, με τη μορφή Εργαστηρίων (σε δύο, ενδεχομένως και περισσότερα, νησιά), ένα εκ των οποίων θα διοργανωθεί στην Τήνο από τον Σύλλογό μας, με την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού. Η Σχολή στις Κυκλάδες/Αιγαίο θα συνδέεται οργανικά με τη Σχολή Πέτρας και Παραδοσιακών Μορφών Δόμησης που είναι υπό ίδρυση στον Πεντάλοφο Κοζάνης (https://www.culture.gov.gr/el/ Information/SitePages/view.aspx?nID=4960). Η προστασία των παραδοσιακών αγροτικών κτισμάτων είναι αλληλένδετη με τις υπό ίδρυση Σχολές Ξερολιθιάς και Παραδοσιακής Δόμησης. Το γεγονός ότι η Πολιτεία ενθαρρύνει έμπρακτα αυτά τα εγχειρήματα καταδεικνύει το ενδιαφέρον και τη στήριξή της για την προστασία της παγκόσμιας εμβέλειας πολιτιστικής κληρονομιάς των Κυκλάδων.
Η κληρονομιά αυτή, όπως εκφράζεται στο ανθρωπογενές, «χειροποίητο» Πολιτισμικό Τοπίο αποτελεί πόλο έλξης για εκατομμύρια επισκέπτες ετησίως, ενισχύει την τοπική οικονομία και της δίνει συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι άλλων ταξιδιωτικών προορισμών. Η αξία της θα πρέπει να αποτυπωθεί και στο νέο Τοπικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Τήνου.